تاریخچه
شطرنج
برخی معتقدند شطرنج ابداع ایرانیان است
و برخی نیز آن
را ابداع هندی‌ها می‌دانند. تاریخچه شطرنج به درستی معلوم نیست و اختراع آن
را به یونانیان، رومیان، بابلی‌ها، سکاها، مصریان، یهودیان، ایرانیان،
چینی‌ها و اعراب نسبت داده‌اند. آنچه که امروز مقبول است این که شطرنج در
اصل هندی بوده و از آنجا به ایران آمده و از ایران به اعراب منتقل شده و از
آنجا به اروپا رفته‌است.
در بارهٔ پیدایش شطرنج(چترنگ) چندین
روایت موجود است که تنها تعداد کمی از آنها معقول و باور کردنی هستند. در
ادامه این روایت‌های مختلف را با هم بررسی میکنیم تا به روایت واحدی دست
پیدا کنیم.
شاهنامه
اولین داستانی که بررسی میکنیم، داستانی است که ثعالبی در شاهنامهٔ معروف
به ابومنصور نقل می‌کند. این داستان را فردوسی نیز در شاهنامه خود با
تفصیل بیشتر آورده‌است. داستان از این قرار است که وقتی طلحند پسر نای هندی
در جنگ با گو پسر عمو و برادر امی بر سر پادشاهی کشته شد، مادرش از غم او
افسرده گشت. گروهی از دانشمندان برای سرگرم کردن مادر و نیز نشان دادن
وضعیت جنگی که پسرش در آن کشته شد شطرنج را اختراع کردند.
ادبیات
هند
از این داستان اگر به دلیل
نبودن مدارک کافی بگذریم، در ادبیات کهن هند دو اثر وجود دارد که تا حدی
قابل استناد هستند. در ادبیات هندی فقط دو اثر قابل قبول وجود دارد که در
زیر به طور مختصر به شرح آنها می‌پردازیم.
* نخستین مطلب
مربوط به اوایل قرن هشتم میلادی است که به زبان سانسکریت و با نثری ساده
نوشته شده‌است. سوباندهو(نام این نوشته) دربارهٔ حکومت اودایانا پادشاه
واتسا و ملکه اش مطالبی نگاشته‌است. در بین این مطالب اشاره‌ای هم به
مهره‌های شطرنج شده که دقیقا مشخص نیست این مطالب در مورد شطرنج امروزی است
یا نوع دیگری از شطرنج، چرا که نوع دیگری نیز هست که با تاس بازی میشود.
* نوشتهٔ دیگر مربوط به بانا نویسنده‌ای هندی است که ضمن شرح دادن
چگونگی پادشاهی سری هارشا که در شمال هند حکومت می‌کرده‌است، اشاره‌ای به
آموزش شطرنج در دربار او دارد. این نوشته در قرن هفتم میلادی نگاشته شده که
کهن‌ترین نوشتهٔ مکتوب هندی در رابطه با شطرنج است.
کارنامهٔ
اردشیر بابکان
اکنون اگر دو
سند قبلی را صددرصد قابل قبول بدانیم، از لحاظ قدمت در مقایسه با کارنامهٔ
اردشیر بابکان که در آن به وضوح از بازی شطرنج سخن رفته و مورد قبول
مورخین برجسته‌است حدود سه قرن قدیمی تر است. حتی اگر این طور فکر کنیم که
کارنامهٔ اردشیر بابکان در زمان حکومت خسروپرویز(۶۲۸-۵۹۰ ِِِ میلادی) تنظیم
و نوشته شده باشد، باز هم این کارنامه حدود یک قرن قدیم تر نوشته شده‌است.
بنابراین با توجه به آن چه گفته شد و همچنین با جمع بندی عواملی که شرح
آنها گذشت، یعنی قدمت بیشتر اسناد تاریخی ایران، باید پذیرفت که شطرنج
بدون تردید از ایران سر برآورده‌است.
اسناد تاریخی این نکته
را روشن می‌کنند که ایران در پیش از اسلام برای پایه گذاری شطرنج گام‌های
موثری برداشته بوده و حتی بعد از اسلام هم تا قرن شانزدهم میلادی استادان
ایرانی سهم بسزایی در پیشرفت و گسترش شطرنج داشته‌اند.
آموزش
شطرنج :
صفحه
صفحهٔ شطرنج یک صفحهٔ
مربع ۸ در ۸ خانه است یکی در میان سیاه و سفید هستند. ستون‌های عمودی
روبه‌روی شطرنجبازان با حروف الفبا (از A تا H) و ردیف‌های افقی با اعداد
(1 تا 8) مشخص می‌شوند.
۱۶ مهره سفید در ۱۶ خانه دو ردیف یک و دو
و
۱۶ مهره سیاه هم در ۱۶ خانه دو ردیف هفت و هشت قرار می‌گیرند، صفحه حتما
بایستی طوری قرار گیرد که اولین خانه سمت راست هر دو شطرنجباز سیاه باشد.
مهره‌ها
| نام |
حرف | نگاره |
| پیاده |
P |   |
| اسب | N |   |
| فیل | B |
  |
| رخ | R |
  |
| وزیر (فرزین) |
Q |   |
| شاه | K |   |
• پیاده (سرباز)
• اسب؛ مدرنN - کلاسیک C (ایتالیایی)
•
فیل؛ مدرن B - کلاسیک F (ایتالیایی)
• رخ ؛ مدرن R - کلاسیک T
(ایتالیایی)
• وزیر(فرزین)؛ مدرن Q - کلاسیک D
(ایتالیایی)
•
شاه؛ مدرن K - کلاسیک R (ایتالیایی)
انواع مهره‌های این بازی
هستند. شخصی برنده‌است که بتواند شاه حریف را با خطر زدن (کیش) مواجه کند
به طوری که حریف راهی برای «رفع کیش» نداشته باشد.
پیاده
یا سرباز ضعیف‌ترین مهرهٔ بازیست
که هر کدام از بازیکنان (سیاه یا سفید) ۸ عدد از آن دارند که در ردیف یکی
مانده به آخر قرار می‌دهند. پیاده به جز حرکت اول که میتواند ۲ خانه
مستقیم به جلو برود، بقیهٔ حرکتها را باید خانه به خانه انجام دهد.
پیاده
بعد از رسیدن به آخرین ردیف در خانهٔ حریف بایستی به یک مهرهٔ دیگر (به جز
شاه) بنا بر خواست بازیکن (که معمولاً وزیر است) تبدیل میشود. سرباز تنها
مهره‌ای ست که به همان شکلی که حرکت می‌کند (مستقیم به جلو) مهرهٔ حریف را
نمی‌گیرد بلکه مهره‌هایی را که در دو خانه چپ و راست خانه جلوی خود هستند
را بگیرد. در واقع سرباز مستقیم می‌رود و کج می‌زند.
همین طور
پیاده تنها مهره‌ایست که فقط به سمت جلو پیش می‌رود و به این ترتیب ممکن
نیست به خانه پیشین خود بازگردد.
اسب
اسب
مهره‌ای ست که به همراه فیل از آنها به عنوان سوار سَبُک یاد میشود. ارزش
اسب برابر سه و نیم واحد پیاده‌است. حرکت اسب به صورت ۲ خانه به سمت‌های
جلو، عقب، راست و چپ و یک خانه در جهت عمود بر آن (برای عقب و جلو به
سمت‌های راست و چپ و برای راست و چپ به سمت‌های عقب و جلو) خواهد بود. یعنی
اگر اسب ۲ خانه به سمت جلو رفت حرکت خود را با یک خانه به چپ یا راست
ادامه می‌دهد و در واقع مسیر را می‌شکندو حرکتش را به مانند حرف L لاتین
انجام می‌دهد. اسب تنها مهره شطرنج است که مانعی برای حرکت او وجود ندارد و
در صورتی که خانهٔ مقصد تحت اشغال نباشد، بدون هیچ مشکلی به آنجا برود. (
به اصطلاح میتواند بپرد.)
فیل
(پیل)
فیل یکی از سوارهای سَبُک
بازی شطرنج است که ارزش تقریبی آن برابر با سه و نیم پیاده ارزیابی میشود.
فیل مهره‌ای است که میتواند به صورت اریب و در صورتی که مانعی نباشد یا
خانهٔ مقصد مشغول نباشد، به طور نامتناهی به خانه‌ای در دوردست بنشیند.
همانند اسب، هر طرف سیاه یا سفید ۲ فیل دارند که با توجه به چیدمان آنها در
صفحه، یکی از آنها در خانهٔ سفید جای میگیرد و دیگری در سیاه.
از
آنجا که مسیر اریب فیل همیشه دارای یک رنگ است خ، فیل سفید همواره محکوم به
حضور در خانه‌های سفید است به همین دلیل یکی از فیل‌ها فیل سفید و دیگری
فیل سیاه نامیده میشود.
رخ
رخ مهره‌ای قوی در شطرنج محسوب میشود که
حضور آن به ویژه در انتهای
بازی راهگشاست. رخ به همراه وزیر «سوارهای سنگین» نامیده می‌شوند. هر
بازیکن شطرنج ۲عدد رخ در اختیار دارد و در مجموع ۴ رخ در کل صفحه موجود است
که هر کدام در یکی از چهار گوشهٔ صفحهٔ شطرنج (A۱, A۸, H۱, H۸) قرار
می‌گیرند. رخ در شطرنج به صورت عمودی و افقی حرکت می‌کند و میتواند در
صورت نبودن مانع یا اشغال خانهٔ مقصد، یک ستون یا یک ردیف کامل را هم طی
کند.
وزیر
(فرزین)
وزیرها
قوی‌ترین مهره‌های شطرنج محسوب می‌شوند. قدرت یک وزیر برابر با ۹ پیاده
ارزیابی میشود. وزیربه ۲ صورت اریب و مستقیم (عمودی یا افقی) حرکت می‌کند و
به همان ترتیب مهره‌ای را میگیرد. هر یک از طرفین بازی شطرنج فقط یک وزیر
دارند. وزیرها بین شاه و فیل قرار می‌گیرند یعنی وزیر سفید در خانهٔ D۱ و
وزیر سیاه در همان ستون در خانهٔ D۸.
شاه
حیاتی‌ترین مهرهٔ بازی ایست که در واقع
حضور تمام مهره‌های شطرنج برای
دفاع از شاه خود و حمله یا تخریب مستقیم یا غیر مستقیم شاه حریف هست. شاه
فقط میتواند به تمامی اطراف و خانه‌های مجاور خود برود. نکته‌های مهم در
رابطه با شاه:
- بین ۲ شاه همیشه باید لااقل یک خانه فاصله باشد.
- در
صورت این که شاه توسط هر یک از مهره‌های شطرنج (غیر از شاه حریف) مورد
تهدید قرار گرفت، اصطلاحا کیش شده و ۳ راه (برای اسب ۲ راه) برای «رفع کیش»
وجود دارد.
- ۱-حرکت دادن شاه
- ۲-گرفتن
مهرهٔ تهدید کننده
- ۳-گذاشتن
مانع در مسیر تهدید مهرهٔ تهدید کننده شاه.
از
آنجا که اسب مانعی برای حرکت نمی‌شناسد، بنا براین رفع کیش با حربه آخر
امکان ندارد.
حرکتهای
استثنایی در شطرنج
قلعهٔ
شاه یا قلعهٔ کوچک
حرکتی که درصورت وجود شرایط زیر، شاه ۲
خانه به سمت رخ می‌رود و رخ به
خانهٔ بعد از شاه و آن سمت دیگر شاه می‌رود. این حرکت حداکثر یک بار در
بازی و در صورت برقراری ۳ شرط زیر انجام میشود: ۱-شاه و رخی که می‌خواهد
قلعه برود تا آن لحظه حرکتی نکرده باشند. ۲- بین شاه و رخ هیچ مهره‌ای
نباشد. ۳-شاه و محل عبور وی در هنگام انجام این حرکت نباید با خطر مهره‌ای
از حریف رو به رو باشد.(در معرض کیش باشد.) اگر شرایط بالا برقرار بود،
حرکت قلعه عبارت است از عبور شاه از خانهٔ مجاور خود به سوی رخ و قرار
گرفتن شاه در خانهٔ بعدی و قرارگرفتن رخ در خانهٔ مجاور شاه (همان خانه‌ای
که شاه از آن عبور کرده یا به اصطلاح «از رویش پریده»).
قلعهٔ
وزیر یا قلعهٔ بزرگ
درست مانند قلعهٔ شاه‌است ولی در سمت
دیگر، یعنی عمل قلعه رفتن با رخ
سمت وزیر انجام می‌پذیرد.
آن
پاسان
این لغت فرانسوی به معنی در
حال حرکت است. به وقتی گفته میشود که سرباز میتواند در حرکتی که مقصدش
سرباز حریف نیست، سرباز حریف را بگیرد.
اگر سرباز یکی از طرفین در
ردیف پنجم خود (ردیف چهارم حریف) باشد و سرباز حریف در یکی از دو خانه چپ و
یا راست آن باشد، میتواند به پشت سرباز حریف رفته و آن را بگیرد.
درجات
شطرنجبازان
قدرت هر شطرنجباز با یک امتیازی موسوم
به ریتینگ مشخص میشود. این عدد بر اساس بازیهای رسمی
انجام شده هر بازیکن تعیین میشود و هر سه ماه یکبار توسط فیده منتشر میشود. هر یک از فدراسیون‌های ملی نیز ممکن
است درجات خاص خود را داشته باشند که در آن کشور مورد پذیرش است.
- درجه‌های
شطرنج که توسط فدراسیون جهانی شطرنج اعطا میشود:
- استاد بزرگ عنوانی‌ست که فیده
از سال ۱۹۵۰ به شطرنجبازی که به بالاترین سطح مهارت در بازی رسیده‌است
اعطا می‌کند. شرط اصلی احراز این عنوان رسیدن به ریتینگ ۲۵۰۰ است. گرچه در
سال ۱۹۵۰ تنها ۳۹ نفر به دریافت این لقب مفتخر شدند. اما هم اکنون بیش از
۹۰۰ استاد بزرگ در سراسر دنیا وجود دارند. سرگئی
کاریاکین از اوکراین با دست یابی به این عنوان در سال ۲۰۰۲ در
حالی که فقط ۱۲ سال و ۷ ماه داشت جوانترین استاد بزرگ شطرنج تاکنون است.
- استاد بین‌المللی
- استاد فیده
- استاد
بزرگ زنان این عنوان برای بانوانی که در سطحی
میان استاد فیده و استاد بین المللی قرار دارند در نظر گرفته میشود.
- استاد
بین المللی زنان
- استاد فیده زنان
فهرست استادان
شطرنج ایران
استاد
بزرگ
- احسان قائم‌مقامی
- الشن مرادی ابدی
- مرتضی محجوب
- امیر
باقری
- شجاعت قانع
استاد
بزرگ بانوان
شادی
پریدر
:: بازدید از این مطلب : 253
|
امتیاز مطلب : 31
|
تعداد امتیازدهندگان : 11
|
مجموع امتیاز : 11
عضو شوید
عضویت سریع
آمار
وب سایت:
آمار مطالب
آمار بازدید
